Prostaatkanker

Expert aan het woord Jelle Barentsz

Hoogleraar Functionele Beeldvorming Jelle Barentsz wil er sneller achter komen of een patiënt met prostaatkanker uitzaaiingen heeft. Hij gebruikt daarvoor een speciale nanovloeistof die zeer kleine uitzaaiingen in lymfeklieren zichtbaar maakt.

Prostaat-MRI

Barentsz is hoofd van het Prostate MR Reference Center van het Radboudumc, waar de nieuwste MRI-technieken toegepast worden voor opsporing, lokalisering en typering van prostaatkanker. Hij en zijn collega’s zetten zich voornamelijk in om de resultaten van hun wetenschappelijke onderzoek in de dagelijkse praktijk toe te passen. Dankzij hun werk staat MRI-diagnose in de richtlijn voor de diagnose van prostaatkanker. Het onderzoek van Barentsz en zijn collega’s heeft geleid tot de ontwikkeling en implementatie van prostaat-MRI en een scoresysteem voor de gestandaardiseerde interpretatie van deze MRI’s, en MRI-onderzoek met de nanovloeistof Combidex.

Miniscule ijzerbolletjes: unieke techniek

In deze nanovloeistof zitten minuscule ijzerbolletjes, die wel in gezonde lymfekliertjes terechtkomen, maar niet in de kliertjes met kankercellen. Daardoor worden gezonde klieren zwart op een MRI-scan en blijven zieke kliertjes wit. Het Radboudumc is vooralsnog het enige ziekenhuis ter wereld waar deze techniek wordt toegepast.

Dankzij Combidex zijn uitzaaiingen vanaf 2 millimeter zichtbaar, legt Barentsz uit. 'Op die manier kunnen we precies bepalen waar de kanker zit en kunnen behandelaars veel gerichter te werk gaan', zegt Barentsz. ‘Dat bespaart patiënten operaties en geeft ze betere genezingskansen.’

Expert aan het woord Niven Mehra

Medisch oncoloog Niven Mehra bepaalt de genetische opmaak van tumoren, zodat hij patiënten met prostaatkanker beter kan behandelen. ‘Uiteindelijk streven we naar een behandeling op maat voor iedere patiënt.’

Gerichte behandeling

Er zijn verschillende behandelingen voor patiënten met uitgezaaide prostaatkanker. Maar welke werkt het beste? Mehra: ‘Oncologen hebben vaak een voorkeur voor een bepaald medicijn. Werkt dat niet, dan gaan ze door naar het volgende. Maar er zijn veel verschillen tussen tumoren, die ze meer of minder vatbaar maken voor bepaalde medicijnen. Wij behandelen patiënten veel gerichter.’ Hiervoor neemt Mehra’s team bij elke patiënt een klein stukje weefsel van een uitzaaiing af, een zogenaamd biopt. Daarna onderzoeken ze het genetisch materiaal, het DNA, in het biopt.

Bespreken met experts

‘Binnen twee weken weten we precies hoe de tumor in elkaar zit en hoe gevoelig die is voor verschillende medicijnen,’ vertelt Mehra. ‘Dit bespreken we met een groep experts en we bepalen samen de juiste behandeling. Die leggen we dan voor aan de patiënt.’

Mehra vindt bij 90 procent van de patiënten aanknopingspunten voor behandeling in het DNA van de tumor. Er zijn echter nog geen medicijnen beschikbaar voor alle aanknopingspunten. ‘We kunnen nu zo’n 40 procent van de patiënten gericht behandelen. Door onderzoek naar nieuwe medicijnen verwacht ik dat dit 80 tot 90 procent wordt.’

Betere biopten

Om een biopt van een uitzaaiing af te nemen moet je natuurlijk wel weten waar die precies zit. En dat is lastig, want uitzaaiingen van prostaatkanker zitten vaak in de botten, waar het verschil tussen gezond weefsel en tumorcellen moeilijk te zien is. Daarom werkt Mehra samen met nucleair geneeskundigen en radiologen om de uitzaaiingen beter in beeld te krijgen.

‘Zij gebruiken radioactieve stoffen die alleen aan tumorcellen binden,’ vertelt Mehra. ‘Die kunnen we met een scan in beeld brengen en het biopt heel precies afnemen. Vroeger kregen we maar in 40 procent van de gevallen een goed biopt, nu is dat ruim 80 procent. Het afnemen van een biopt is belastend voor de patiënt. Gelukkig hoeft dit nu bij de meeste patiënten maar één keer.’

Meten in het bloed

Mehra werkt ook aan manieren om prostaatkanker op te sporen en te behandelen zonder afname van biopten. Hiervoor meet hij DNA dat afkomstig is van de tumor in het bloed. De informatie die hij uit dat tumor-DNA haalt komt goed overeen met de gegevens uit de biopten. Mehra: ‘Dit is bij honderden patiënten wereldwijd vergeleken. Als er genoeg tumor-DNA in het bloed zit, is de overeenkomst meer dan 90 procent. Misschien zijn biopten in de toekomst dus niet meer nodig, wat goed nieuws is voor de patiënt.’

Toekomst bloedmeting

De hoeveelheid tumor-DNA in het bloed zegt ook iets over de prognose. ‘Patiënten met hoge bloedspiegels overleven gemiddeld tien maanden, terwijl dit ruim 45 maanden is voor patiënten met weinig tot geen tumor-DNA in hun bloed,’ vertelt Mehra. Hij voorziet dan ook een grote toekomst voor deze bloedmetingen, ook omdat ze aangeven of de behandeling aanslaat: ‘Als we vier weken na behandeling nog tumor-DNA terugvinden in het bloed dan werkt het onvoldoende. We schakelen dan over naar een ander medicijn. Vinden we niets meer terug, dan is verdere behandeling niet nodig. Daarmee voorkomen we bijwerkingen en besparen we kosten.’

Expert aan het woord James Nagarajah

Nucleair geneeskundige James Nagarajah wil de zorg voor patiënten met prostaatkanker personaliseren. Hij gebruikt hiervoor nieuwe opsporingstechnieken waarmee hij de eigenschappen van de tumor beter in kaart brengt en de behandeling daarop afstemt.

Vrachtwagentjes vol radioactiviteit

Tegenwoordig krijgen patiënten met uitgezaaide prostaatkanker PSMA-therapie. PSMA is een molecuul dat op de buitenkant van prostaatkankercellen zit. In de loop der jaren zijn verschillende stoffen ontwikkeld die specifiek kunnen binden aan het PSMA op de prostaatkankercellen. Die stoffen worden – een beetje verwarrend – ook vaak aangeduid als PSMA. Nagarajah: ‘Dit PSMA kun je gebruiken als een soort vrachtwagentjes die in het lichaam andere stoffen heel gericht naar de tumor brengen, bijvoorbeeld radioactieve stoffen, waarmee je de tumor in beeld krijgt of behandelt.’

Zo’n combinatie van PSMA en een radioactieve stof heet een radioligand. Nagarajah: ‘Gebruik je een licht radioactieve stof, dan kun je bij een patiënt een scan maken, zodat je tumoren in beeld brengt. Gebruik je een radioactieve stof met een sterkere straling, dan kan de radioligand de tumoren lokaal bestralen. Dat noemen we radionuclidentherapie.’

Vaker scannen voor de optimale dosis

Patiënten krijgen zo’n scan voorafgaand aan de therapie. ‘Zo kunnen we inschatten of de tumoren de radioligand wel gaan opnemen’, vertelt Nagarajah. Uit de scans kan namelijk ook blijken dat PSMA-therapie niet gaat aanslaan. ‘Dan behandelen we niet. Dit voorkomt bijwerkingen, bespaart kosten, en zorgt dat patiënten geen valse hoop krijgen.’ Nagarajah scant patiënten ook verschillende keren nadat de behandeling gestart is. ‘Zo meten we of de radioligand ook echt aan de tumor bindt en voor hoe lang. Dit bepaalt of de therapie effectief is.’

Minder bijwerkingen

Nagarajah onderzoekt de PSMA-therapie ook bij patiënten met een vroeg stadium van prostaatkanker. ‘Geen ander centrum in Europa doet dit; we zijn de enige. Normaal krijgen patiënten andere medicijnen, zoals chemotherapie, of bestraling. Dit geeft veel bijwerkingen omdat de behandeling ook veel gezond weefsel beschadigt. PSMA-therapie pakt de tumor lokaal aan, met veel minder bijwerkingen.’ Tevens doet hij onderzoek naar nieuwe radioactieve stoffen die aan PSMA binden. ‘Bij sommige patiënten werken deze beter, omdat ze bijvoorbeeld een ander type straling afgeven, en kunnen we de tumoren nog effectiever behandelen,’ aldus Nagarajah.

Grote toekomst

Nog weinig oncologen kennen de behandelingen die Nagarajah onderzoekt. Daarom wil hij zijn collega’s graag voorlichten en betrekken bij het onderzoek: ‘Radionuclidentherapie gaat een steeds belangrijker middel worden in de gereedschapskist van de oncoloog, en niet alleen voor prostaatkanker. Deze behandeling heeft een grote toekomst!’    

Waarom onderzoek naar prostaatkanker?

Prostaatkanker is de meest voorkomende vorm van kanker bij mannen. Jaarlijks krijgen 10.000 mensen te horen dat ze prostaatkanker hebben. Van hen is 88 procent vijf jaar na de diagnose nog in leven. Voor veel mannen is behandeling niet nodig, omdat ze bijvoorbeeld een goedaardige vorm van prostaatkanker hebben. Onderzoek naar opsporing en diagnostiek van prostaatkanker is daarom nodig om overbehandeling te voorkomen. Daarnaast is onderzoek naar betere behandelmethoden nodig, aangezien er ieder jaar ongeveer 2.500 mannen overlijden aan prostaatkanker.

Onderzoek van het Radboudumc heeft veel opgeleverd voor betere opsporing en behandeling van de ziekte.