Kinkhoest en mazelen terug van weggeweest: kanaries in de kolenmijn? De mogelijke effecten van een dalende vaccinatiegraad op kinderziekten

We zitten midden in een golf van kinkhoest en mazelen, deze infectieziekten duiken steeds vaker in Europa op. Wat kunnen we nog meer verwachten als gevolg van de dalende vaccinatiegraad tegen kinderziekten? Experts van het Radboudumc geven uitleg. 

Om Osama Bin Laden te vinden, liet de CIA in 2011 een lokale dokter uit Pakistan van deur tot deur gaan, zogenaamd voor een vaccinatiecampagne. Bin Laden werd gevonden, maar deze nepcampagne had desastreuze gevolgen: het vertrouwen in vaccins nam enorm af onder het publiek en de Pakistaanse overheid stak veel minder energie in het vaccinatieprogramma, dat bijna volledig stilviel. Dat leidde in de jaren daarna tot een grote piek in het aantal gevallen van polio in Pakistan, een ziekte die daarvoor bijna uitgeroeid was. 

Besmettelijk 

Dit voorbeeld laat zien dat infectieziektes waartegen vaccins bestaan, snel weer kunnen opduiken wanneer de vaccinatiegraad daalt. En juist dat gebeurt momenteel wereldwijd, ook in Nederland, waar het percentage kinderen dat het rijksvaccinatieprogramma volgt inmiddels onder de negentig procent is gezakt. ‘Ook in het Radboudumc worden we geconfronteerd met ziekten die we kunnen voorkomen met vaccinatie’, vertelt kinderinfectioloog Lilly Verhagen. ‘Daarnaast zie ik veel meer twijfel en krijg ik meer vragen over vaccins dan vroeger. Dat geldt niet alleen voor ouders van gezonde kinderen, maar ook voor risicogroepen.’ 

Half februari meldde het RIVM een golf van kinkhoest in Nederland en publiceerde het Europese ECDC een dreigingsanalyse over mazelen, met inmiddels uitbraken in 40 van de 53 Europese landen. Volgens Marien de Jonge, hoogleraar Infectie en Immuniteit, is dit een waarschuwing: ‘Mazelen en kinkhoest zijn de meest besmettelijke ziektes waartegen we vaccineren in het rijksvaccinatieprogramma, met R0-waarden van respectievelijk 12-18 en 15-17. Die steken daarom het eerste de kop op bij een dalende vaccinatiegraad en fungeren als een soort kanarie in de kolenmijn.’ 

Preventieparadox

Gaan we dan ook iets minder besmettelijke ziekten als polio en difterie terugzien in Nederland? De Jonge: ‘Je hebt een vaccinatiegraad nodig van minstens negentig procent om infecties onder controle te houden. Zakt dat percentage verder weg, dan kunnen zulke infecties terugkeren. Toch denk ik dat het zo ver niet zal komen. Want als er straks misschien een afschuwelijke uitbraak komt van bijvoorbeeld mazelen, waarbij kinderen omkomen, dan verwacht ik dat de discussie zal kantelen en de vaccinatiegraad weer gaat stijgen. Maar het zou heel erg zijn als het zo ver moet komen.’ 

Het is een intrinsiek probleem van vaccins: juist door hun succesvolle werking is niet meer zo duidelijk als vroeger waar ze ons tegen beschermen. ‘Veel mensen vragen zich af waarom we vaccineren tegen ziekten die helemaal niet voorkomen in Nederland. Maar dat is nou juist te danken aan de vaccins’, legt De Jonge uit. ‘De werking van een therapie of medicijn bij klachten is veel duidelijker. We noemen dat ook wel de preventieparadox. Daarnaast speelt ook in de communicatie over vaccins het feature positive effect een rol, zoals recent is aangetoond door de Radboud Universiteit. Dit betekent dat mensen veel beter onthouden wat er wél gebeurt dan wat er voorkomen wordt.’ 

Mazelen 

Inmiddels verwachten Nederlandse ziekenhuizen een mogelijke uitbraak van mazelen. Specialisten vragen zich niet af óf die uitbraak komt, maar wanneer. Een probleem bij mazelen is dat baby’s pas met veertien maanden de eerste BMR-vaccinatie krijgen, die zeer goed beschermt tegen mazelen. Daarvóór zijn ze mogelijk niet goed beschermd. Die bescherming hangt af van hoeveel antistoffen de moeder bij de geboorte en via moedermelk doorgeeft aan de baby. Bij een hoge vaccinatiegraad is dat geen probleem, maar als die zakt en het mazelenvirus gaat circuleren, dan lopen baby’s die nog niet gevaccineerd zijn dus ook meer risico. 

Voor de mazelen geldt dat een vaccinatie een veel betere bescherming biedt dan een doorgemaakte infectie. ‘Uit allerlei studies is gebleken dat het mazelenvirus het geheugen van het afweersysteem kan uitwissen’, legt De Jonge uit. ‘Niet alleen de geheugencellen tegen mazelen, maar ook geheugencellen tegen andere ziekten worden verwoest. Na een infectie met mazelen ben je dus vatbaarder voor andere infecties.’ 

Kinkhoest 

Voor kinkhoest geldt momenteel al een officiële epidemie in Nederland. Kinkhoest wordt niet door een virus, maar door een bacterie veroorzaakt. Het vaccin beschermt niet heel goed tegen verspreiding, en daardoor circuleert de bacterie altijd in meer of mindere mate. Van de 8-jarigen is tachtig tot negentig procent in aanraking geweest met de bacterie. Het vaccin beschermt wel heel goed tegen ziek worden. 

Baby’s krijgen de vaccinatie tegen kinkhoest al bij een leeftijd van twee maanden. Dat is omdat baby’s vooral de eerste weken tot maanden van hun leven erg kwetsbaar zijn voor kinkhoest en daar ook aan kunnen overlijden. ‘Gelukkig kunnen zwangere vrouwen zich tegenwoordig in het derde trimester van hun zwangerschap al laten vaccineren’, vertelt vaccinoloog Dimitri Diavatopoulos. ‘De baby is dan direct vanaf de geboorte beschermd en kan daarna ook nog een vaccinatie overslaan. We zien dat niet alle verloskundigen en daarmee ook zwangere vrouwen hierover goed geïnformeerd zijn.’ Momenteel volgt ongeveer zeventig procent van de zwangere vrouwen dit nieuwe advies. Hun baby’s zijn dus direct na de geboorte beschermd tegen kinkhoest, ook bij een verder dalende vaccinatiegraad. 

Bredere bescherming 

Naast uitbraken van in Nederland haast verdwenen gewaande infectieziekten heeft minder vaccineren ook nog een ander effect. De bewijzen stapelen zich namelijk op dat vaccins niet alleen specifieke bescherming geven tegen de ziekte waarvoor ze gemaakt zijn, maar een bredere bescherming bieden. ‘Van BCG, OPV en BMR is al aangetoond dat ze kindersterfte verder terugdringen dan je zou verwachten op basis van hun specifieke werkingsmechanisme’, zegt hoogleraar Experimentele Interne Geneeskunde Mihai Netea. ‘En dat effect zien we ook in recente studies met de nieuwe vaccins tegen malaria en herpes zoster.’ 

Deze bredere bescherming werkt via zogenaamde getrainde afweer. Daarbij worden cellen van het aangeboren afweersysteem zo geactiveerd, dat ze ook sterker reageren op nieuwe infecties, waartegen het vaccin niet gericht was. Epidemiologische data suggereren dat dit effect tot ongeveer twee jaar na een vaccinatie kan aanhouden en zo kindersterfte vermindert. Netea ontrafelde in een publicatie begin 2024 hoe het vaccin tegen bof, mazelen en rodehond (BMR) deze getrainde afweer voor elkaar bokst: dat loopt via activatie van een bepaald type T-cellen, die vervolgens in actie komen bij een onbekend soort indringer. Ook deze bredere vorm van bescherming loopt terug als de vaccinatiegraad verder daalt. 

Lees ook de vijf vragen over mazelen aan Matthew McCall. Of kijk op de website van het RIVM voor meer informatie over mazelen en kinkhoest. 

Dit is de beschreven recente publicatie in The Journal de Clinical Investigation: MMR vaccination induces trained immunity via functional and metabolic reprogramming of γδ T cells. Rutger J. Röring, Priya A. Debisarun, ..., Yang Li and Mihai G. Netea.

• Meer weten over deze onderwerpen? Klik dan via onderstaande buttons door naar meer nieuws.

  PreventieNieuws homepage Patientenzorg en Nieuws en verhalen