'Vaccineren tegen onzin moeten we serieus blijven nemen' - Eredoctoraat voor viroloog Marc van Ranst

Nieuws 'Vaccineren tegen onzin moeten we serieus blijven nemen'

17 oktober 2023

Hij kreeg onlangs in Brugge nog een taart en het woord ‘moordenaar’ in zijn gezicht geslingerd. Op social media was te lezen dat het een kassei, een stoeptegel, vitriool, een kogel had moeten zijn. Eerder moest hij met zijn gezin wekenlang onderduiken wegens doodsbedreigingen door een beroepsmilitair. Welkom in de wereld van wetenschapper en viroloog Marc van Ranst die op 17 oktober 2023 een eredoctoraat ontvangt van het Radboudumc en de Radboud Universiteit Nijmegen. Naast zijn wetenschappelijk werk gaf hij tijdens de COVID-19-pandemie onvermoeibaar duiding aan de actualiteit via sociale media en kranten, op radio en tv. Hij krijgt het eredoctoraat vanwege zijn moedige rol in het propageren van op wetenschap gebaseerde adviezen en standpunten tijdens de coronacrisis.

Vanwaar die haat en onophoudelijke bedreigingen? Omdat Van Ranst de wetenschap hoger aanslaat dan de onderbuik? Omdat hij gedurende de covidpandemie de zoekende ratio verre prefereert boven de ongefundeerde ‘mening-itis’ van wappies, om dat woord maar even te gebruiken? In een onzekere, pandemische tijd houdt hij in elk geval zijn rug recht en blijft hij mens en maatschappij informeren op basis van wetenschappelijke informatie en inzichten. Voldoende aanleiding voor de honderdjarige Radboud Universiteit om hem daarvoor te honoreren met een eredoctoraat.

Arts en onderzoeker

Marc van Ranst is viroloog. Hij onderzoekt de evolutie van virussen. Hoe ontwikkelen ze zich, hoe evolueren ze? In het begin van zijn carrière analyseerde hij vooral het humaan papillomavirus (HPV) dat baarmoederhalskanker kan veroorzaken. Hij toonde aan dat de goed- of kwaadaardigheid van dit virus is af te lezen aan de sequentie, aan de genetische code van het virus. Kennis die nog altijd wordt gebruikt. Na de ontdekking van het SARS-Cov-1 virus in 2003 verschoof de aandacht meer naar de coronavirussen en zocht Van Ranst onder meer naar antivirale middelen die konden beschermen tegen het virus.

Die laatste activiteit verwijst al naar zijn andere, meer klinische taak waar de patiënt centraal staat. Want naast onderzoeker is hij ook hoofd van alle laboratoria op de campus Gasthuisberg, waar het Academisch Ziekenhuis Leuven is gevestigd. In 2006 stelde de Belgische overheid hem aan als verantwoordelijk commissaris voor het crisismanagement tijdens een opduikende pandemie. Zo’n pandemie leek met de Mexicaanse griep in 2009 uit te breken, maar dat bleek al snel mee te vallen. In zekere zin zou het een generale repetitie zijn voor de uitbraak van de SARS-Cov-2 pandemie in 2020; de covid-pandemie.

Er is geen ideaal aantal doden

Waren we wel voldoende voorbereid op de covid-pandemie, vragen we Van Ranst als we hem spreken in het Rega Instituut in Leuven.

“Er gebeurt al een heleboel op het gebied van pandemic preparedness, van het voorbereiden op een mogelijke pandemie, maar toch verraste corona ons. Dat we geen effectieve medicijnen tegen het virus hadden, geen goede antivirale middelen, dat was een hele zwakke plek in onze verdediging. Veel onderzoeksaanvragen om die te ontwikkelen waren in de voorafgaande jaren afgewezen. Het had geen prioriteit. De pandemie heeft duidelijk gemaakt dat we wel degelijk een breed gamma aan antivirale middelen nodig hebben of breedspectrum medicijnen die werken tegen meerdere virussen. Natuurlijk kost zoiets veel geld, maar de kosten van een pandemie zijn astronomisch. Daartegen afgezet is het een prima investering. De European Funding Agencies hebben na de pandemie wel initiatieven in gang gezet, maar als ‘veteraan van enkele kleinere pandemieën’, weet ik dat die interesse meestal ook weer snel afneemt. Dat is het organisatorische antwoord op je vraag. Maar er is ook een meer psychosociaal antwoord. Dat zegt: wat we ook doen, het zal nooit voldoende zijn. Er is geen perfecte voorbereiding mogelijk op een ernstige pandemie. Omdat die nooit helemaal voorspelbaar is. Dus moet je soms noodgedwongen wat pragmatisch zijn. Omdat ook tijdens een pandemie de doelpalen blijven verschuiven. ‘Goed gemanaged’ is geen uitspraak die bij een pandemie past. Er is geen ideaal aantal doden. Zijn er weinig, dan wordt gezegd dat de maatregelen veel te streng waren. Zijn er veel doden, dan is er te laks gereageerd. Ook in het verloop van de pandemie zit een eigen dynamiek. Die eerste maanden zijn een hel. Je tast deels in het duister. Iedereen wil informatie, die dan nauwelijks beschikbaar is. Tegelijkertijd is men blij met maatregelen om de pandemie aan te pakken. In het begin klinkt applaus en worden er lofliedjes over je gemaakt. Maar zo eindigt het nooit. Op het moment dat je wordt toegejuicht, worden ook de messen van de guillotine al geslepen. Het eindigt nooit elegant.”

Tegen racisme en xenofobie

Informeren en voorlichten is voor Van Ranst altijd een onlosmakelijk onderdeel van zijn vak geweest. “Ik ben daar best fier op,” zegt hij. In 2021 kreeg hij er de Loopbaanprijs Wetenschapscommunicatie voor van de Koninklijke Vlaamse Academie van België. Daarnaast schreef hij een aantal kinderboeken over virussen en vaccinatie die bestsellers werden. Ze zijn inmiddels in acht landen vertaald, meest recent in Zuid-Korea. Ook op televisie en in de media is hij al jarenlang een vaste en graag geziene gast die informeert en duidt als het om virussen, vaccins, gezondheid en ziekte gaat.

Daarbij laat hij ook zijn menselijke en sociale gezicht inborst spreken. Want een viroloog hoeft zich wat hem betreft niet bij virussen alleen te houden. Integendeel. “Ik heb me – ook toen er nog geen social media waren – altijd uitgesproken tegen racisme en xenofobie. Altijd. En heel consequent. Ook tijdens de pandemie. In België stemt een kwart op een extreem rechtse partij. Wat niet wil zeggen dat het allemaal racisten zijn. Maar op z’n minst wel dat ze racisme niet erg vinden, anders zouden ze er niet op stemmen. Daar mag, nee moet je stelling tegen nemen. Daar hoef je geen viroloog voor te zijn. Dat is even goed de rol van de pianostemmer, de agent en de leerkracht op de middelbare school. Het is gewoon een deel van waar je als mens voor staat. Men heeft mij nooit kunnen overtuigen dat niet te doen. Dan creëer je waarschijnlijk ook wat ‘antistoffen’ bij mensen die het daar niet mee eens zijn, en okay, dat aanvaard ik.”

Onzin blijven benoemen

Het waren wel hele venijnige en zelfs levensbedreigende ‘antistoffen’ die gedurende de covid-pandemie bij sommige mensen ontstonden. Neem de bedreiging door de Belgische militair Jürgen Conings. Op 17 mei 2021 steelt hij zware wapens uit de kazerne van Leopoldsburg en later die dag posteerde hij zich enkele uren nabij de woning van Van Ranst. De viroloog en zijn gezin werden ondergebracht in een safehouse waar ze wekenlang verbleven, totdat Conings op 20 juni levenloos werd aangetroffen in de buurt van Maasmechelen. Neem dansleraar Willem Engel en enkele anderen die rechtszaken aanspanden en hun volgers die van Ranst via social media bombardeerden met complottheorieën, valse beschuldigingen en bedreigingen. Van Ranst won alle vijf rechtszaken die tegen hem werden aangespannen, maar het was een forse aanslag op zijn tijd en het geloof in eerlijk debatterende tegenstanders. Daarna bleven social media gewoon de continue stroom faciliteren aan voornamelijk anonieme verwensingen en aanvallen. Daarop blijven reageren is vermoeiend, maar hij laat het niet lopen.

“Je moet het blijven zeggen! Anders krijgen mensen het idee dat fake news verspreiders in de meerderheid zijn en gelijk hebben. Daarom is het ook niet verstandig om bijvoorbeeld bij Op1 met ze in debat te gaan. Dat is geen afgewogen debat. De kijker denkt al snel dat de waarheid wel ergens in het midden zal liggen, maar die ligt niet in het midden!! Totaal niet! Daarom moet je wel reageren op social media, omdat je anders hele sociale mediaveld aan ‘de wappies’ geeft. En met wappies bedoel ik niet de twijfelende burger, ook niet de niet-gevaccineerde burger. Wappies zijn degenen die onzin verspreiden. Als onzin gewoon onzin is moet je dat ook zo benoemen. Voor degenen die twijfelen moet je die onzin blijven duiden en benoemen. En degenen die zijn vastgeroest ga je nooit overhalen. Voor hen is het een godsdienst geworden. Ga maar eens iemand van godsdienst doen veranderen, dat is een moeilijk proces.”

Vaccineren tegen onzin

Bestaat er een vaccin tegen aperte onzin en complottheorieën?

“Jazeker! Dat noemen we onderwijs! Als we daar meer de wetenschappelijke methode uitleggen, dan zouden mensen beter begrijpen dat er zoiets bestaat als voortschrijdend inzicht. Politici kennen dat verschijnsel goed. Wanneer ze één keer van gedachte veranderen zijn het windvanen, hebben ze geen ruggengraat, zijn ze onbetrouwbaar. Mensen zijn bikkelhard voor politici. Terwijl wetenschappers professionele van-gedachten-veranderaars zijn. Komen er nieuwe data, dan pas je daar je ideeën op aan. Dat wordt heel slecht begrepen en dat zouden we beter kunnen uitleggen. Ook het begrip van getallen en statistiek is vaak slecht ontwikkeld. Het gaat dus zowel om ongecijferdheid als ongeletterdheid. In België is momenteel veel te doen over de leesvaardigheid die achteruit gaat. Gaat dat achteruit, dan ga je makkelijker dingen lezen die er niet zijn, dan val je eerder ten prooi aan iedereen die een uitleg geeft die aantrekkelijk lijkt. Mensen beginnen te geloven dat er alternatieve waarheden zijn.

Dat is heel gevaarlijk, want de online wereld staat niet los van de fysieke wereld. De dag nadat Conings voor mijn huis had gestaan kreeg je groepen op Facebook en Telegram van meer dan 50.000 mensen die hem steunden en hem een volksheld vonden en zijn doel - mij doden - lovenswaardig vonden. 50.000 mensen die onderschrijven dat het moet gebeuren! Dat verraste me mateloos en dat raakt. Als je maar voldoende mensen hebt wiens kop wordt gek gepraat, dan kan er uiteindelijk eentje zijn die een ‘goede daad’ wil stellen. Die bijvoorbeeld een gynaecoloog gaat doodschieten voor de abortuskliniek. Personen en politieke partijen die zoiets propageren en die oproepen tot tribunalen en moordpartijen zijn niet zonder verantwoordelijkheid.”

Brede steun

Het eredoctoraat van de Radboud Universiteit is zijn derde in Nederland, na dat van de Vrije Universiteit Amsterdam en de Universiteit Leiden. “Zoiets overkomt je, maar het is wel iets wat ik ongelooflijk apprecieer. Dit helpt ook mijn ouders enorm. Mijn vader volgt alles, leest al die negatieve dingen spijtig genoeg, stuurt mij dingen toe. Soms denkt hij dat de hele wereld kwaad is op zijn zoon, maar dat is niet zo. Hij was onderwijzer, daarna inspecteur en altijd zeer met onderwijs bezig. Ik kom uit een warm gezin waarin leren en studeren belangrijk waren. Van mijn grootouders kreeg ik mee dat gewoon goed genoeg is. Mijn grootvader was metaalarbeider en als ik in de media spreek, mik ik op hem. Geen al te dure woorden gebruiken, hij zou moeten kunnen begrijpen wat ik zeg.

Ik besef ook heel goed dat dit eredoctoraat ook staat voor een veel bredere groep mensen die de wetenschap verdedigt tegen fake news en alternatieve waarheden. Dan heb ik het niet alleen over virologen zoals Marion Koopmans en andere collega’s in België, Nederland en daarbuiten, maar bijvoorbeeld ook over wetenschapscommunicatie en wetenschapsjournalistiek. Ik zie het eredoctoraat ook als een geste voor iedereen die onvermoeibaar bleef uitleggen wat we wel en niet wisten en hoe een en ander te interpreteren. Bovendien zijn er ‘citizen scientists’ geweest die gedurende de pandemie met studiewerk heel wat kennis hebben opgedaan en goede bijdragen hebben geleverd aan de discussie. De rol van deze citizen scientists moet niet worden onderschat. Op al die niveaus is tegengif gebrouwen tegen de onzin. Dus ja, ik waardeer dit eredoctoraat zeer. Ik apprecieer het als steun aan mijn ouders en steun vanuit de wetenschappelijke wereld. Het is goed om te ervaren dat die er op een breed front wel degelijk is.”

Dit artikel is een vertaling van Brave and bold in the battle against fake news and conspiracy theories dat verschijnt in Pulse, het magazine van de Novio Tech Campus Nijmegen. In Pulse worden verhalen gedeeld van mensen die een positieve impact willen maken en zichzelf en onze samenleving elke dag proberen te verbeteren. Het magazine focust op ondernemerschap waarin innovatie en onderzoek vanuit verschillende perspectieven wordt verkend, bekeken en belicht.

Eerder verschenen artikelen in Pulse over onder andere Wilhelm Huck - Big Data robot lab will shape the chemistry of the 21st century en Erwin van Wijk - Bringing light to the dark