Oorzaak spierpijn door gebruik statines opgehelderd

2 september 2015

Statines remmen het vermogen van spiercellen om energie te produceren. Twintig procent van de mensen die deze cholesterolverlagende statines gebruikt heeft daardoor last van spierpijn. In een artikel in het wetenschappelijk tijdschrift Cell Metabolism tonen onderzoekers van het Radboudumc aan dat juist de niet-werkzame vorm van de statines die spierpijn veroorzaakt. Die vinding opent de weg naar nieuwe mogelijkheden om de spierpijn te verminderen of te voorkomen.

Dit artikel is geüpdatet in januari 2023.

Statines zijn cholesterolverlagende medicijnen die dagelijks door ruim anderhalf miljoen Nederlanders worden gebruikt. Op dit moment behoren ze tot de medicijnen die het meest worden voorgeschreven. Statines verlagen het cholesterol in het bloed, waardoor de kans op hart- en vaatziekten kleiner wordt. 

Spierpijn belemmert optimale behandeling

De meest voorkomende bijwerking van statines is spierpijn. Hoewel het in een enkel geval kan leiden tot ernstige spierafbraak heeft verreweg de grootste groep (twintig procent van alle gebruikers) last van spierpijn zonder spierschade. Toch belemmert deze spierpijn het dagelijks functioneren. Frans Russel, hoogleraar farmacologie-toxicologie en leider van het onderzoek: “In veel gevallen zorgt die spierpijn ervoor dat patiënten de statines af en toe niet innemen. Om de soms ernstige klachten te verminderen wordt ook vaak de dosis verlaagd. In beide gevallen leidt dat tot een minder effectieve behandeling.”

Het onderzoeksteam van het Radboudumc toont nu aan dat de functie van de mitochondriën wordt geremd. Het team laat dat niet alleen in spiercellen zien, maar ook in de spieren van de groep patiënten met spierpijn na statinegebruik. Maar hoe ontstaat dat probleem dan precies?

Lacton is de boosdoener

Tom Schirris, onderzoeker en eerste auteur van het artikel in Cell Metabolism legt uit: “In het lichaam komen statines in twee chemische vormen voor; als zuur en als lacton. Beide vormen kunnen in elkaar overgaan, maar alléén de zuurvorm zorgt voor de cholesterolverlaging. De lactonvorm doet dat niet. In ons onderzoek zien we verder dat juist de niet-werkzame lactonvorm de spierklachten geeft en niet de zuurvorm.”

De conclusie is dus, dat de spierklachten ontstaan doordat de lactonvorm de werking van de mitochondriën aantast. Mitochondriën zijn de energiecentrales van de cel. Ze zetten voeding om in biobrandstof voor onze cellen. Bijna alle cellen in ons lichaam bevatten mitochondriën. Vooral cellen van organen die heel veel energie verbruiken - zoals hart, lever, hersenen en spieren - bevatten heel veel mitochondriën.

Adem benemend

Nader onderzoek laat zien dat de lactonvorm een essentieel onderdeel van de energieproductie in die mitochondriën remt. Russel: “Het gaat om de ademhalingsketen in de mitochondriën, de keten waarin de cel door verbruik van zuurstof energie genereert. Die wordt sterk belemmerd. Verder tonen we ook aan dat de statines gedurende de behandeling ophopen in de spier. De stapeling van statines draagt verder bij aan de remming van de optimale werking van de mitochondriën.”

Schirris: “De resultaten van onze studie maken het mogelijk om onderdelen van deze ‘statinestofwisseling’ nog verder te gaan ontrafelen. Daar zitten nog een aantal andere aspecten aan die erg interessant zijn om verder uit te zoeken. Verder gaan we, nu we het moleculaire mechanisme hebben gevonden dat de spierpijn veroorzaakt, ook gericht zoeken naar nieuwe mogelijkheden om de spierpijn te verminderen of te voorkomen.”

Cholesterolverlagers

Op dit moment zijn statines de meest gebruikte cholesterolverlagende geneesmiddelen die wereldwijd door meer dan honderd miljoen mensen worden gebruikt. Ze verminderen de aanmaak van cholesterol in de lever door het remmen van het enzym HMG-CoA reductase. Hierdoor verlagen de statines erg effectief het cholesterolniveau in het bloed. Reden waarom ze door vrijwel iedereen met verhoogd risico op hart- en vaatziekten worden gebruikt. In Nederland zijn simvastatine en atorvastatine de meest gebruikte statines. Daarnaast worden ook pravastatine, fluvastatine en rosuvastatine gebruikt.

Bijwerkingen onderschat

Bij de introductie van statines in 1978 werd het risico op spierklachten geschat op 0,01 tot 0,1 procent. Nu, bijna vier decennia later, is bekend dat de mildere spierklachten voorkomen bij ruim twintig procent van alle gebruikers. De spierklachten variëren van stijfheid in armen en benen tot flinke spierpijn die mensen belemmert in hun dagelijkse activiteiten. Voor deze spierpijn zijn als risicofactoren onder andere genoemd het type statine, leeftijd, geslacht, opname en metabolisme in de lever, etniciteit en het gelijktijdig gebruik van andere medicatie.

Tot op heden werd de remming van de mitochondriële functie voornamelijk toegeschreven aan de verminderde aanwezigheid van bouwstenen van de cel, waarbij cholesterol nodig is voor de productie. Een voorbeeld hiervan is co-enzym Q , een vrij verkrijgbaar voedingssupplement, waarvan gedacht wordt dat het helpt bij spierklachten door statinegebruik. De gunstige effecten hiervan zijn echter maar zeer beperkt.

Veelgestelde vragen over statines, spierklachten en dit onderzoek 

Let op: dit artikel bevat nadrukkelijk géén individueel medisch advies. Neem voor vragen over uw persoonlijke medische situatie en gebruik van statines altijd contact op met uw behandelend arts. 

Is er al een oplossing voor de spierklachten veroorzaakt door statines nu de oorzaak bekend is?  

Dit onderzoek, onder leiding van hoogleraar Farmacologie en Toxicologie Frans Russel van het Radboudumc, heeft aangetoond hoe de spierklachten bij statinegebruik ontstaan. Er is helaas nog geen therapie. Vervolgonderzoek richt zich onder meer op de ontwikkeling van statines die alleen in de werkzame zuurvorm kunnen voorkomen, maar niet in de lactonvorm die verantwoordelijk is voor de spierklachten. Het is echter nog een lange weg voor de effectiviteit en veiligheid in mensen kan worden onderzocht. In het Radboudumc loopt daarnaast momenteel een onderzoek naar de invloed van cholesterolverlagers op de werking van de hartspier. 

Een onderzoek van het Radboudumc en Wageningen University & Research toonde in 2021 aan dat duurtraining en weerbaarheidstraining op matige intensiteit de spierfunctie verbeteren zonder dat spierpijn en andere klachten verergeren. Het is echter niet bekend of door matig intensief sporten de klachten ook daadwerkelijk afnemen. Hiervoor is vervolgonderzoek nodig. Tot slot laat een internationaal onderzoek uit 2017 zien dat spierklachten mogelijk ook andere oorzaken kunnen hebben. Ook hier wordt door collega's wereldwijd onderzoek naar gedaan. Een vervolgonderzoek hiernaar is in 2021 gepubliceerd in wetenschappelijk tijdschrift The Lancet.

Wat te doen aan spierklachten bij het gebruik van statines?

Statines remmen de vorming van cholesterol in de lever en verlagen het cholesterol- en vetgehalte in het bloed. Artsen schrijven het voor bij een te hoog cholesterolgehalte of een combinatie van te veel cholesterol en te veel vet in het bloed. Voor vragen over het gebruik ervan, is overleg met de behandelend arts zeer aan te raden.  

De arts kan nagaan of overstappen op een ander type statine mogelijk is. De bijwerkingen treden echter bij alle statines op, dus verandering biedt niet altijd een oplossing. Ook kan in overleg met de behandelend arts gekeken worden of de dosis of frequentie verlaagd kan worden, eventueel in combinatie met het middel ezetimibe. Het cholesterolverlagend effect wordt dan mogelijk ook minder, dus een eventuele dosisverandering kan alleen in goed overleg met een medisch specialist of huisarts.  

Bovendien zullen de klachten niet direct en ook niet bij iedere patiënt afnemen. Bij enkele patiënten vonden de onderzoekers een aantal weken na het stoppen nog statine in de spiercellen. Als de klachten onverminderd hevig blijven, is overstappen naar een PCSK9-remmer wellicht nog een optie. Maar deze (dure) nieuwe middelen worden alleen op strikte indicatie vergoed. Het supplement Q10 biedt geen oplossing. Er komt te weinig diep in de spiercellen om effectief te zijn. 

Wat te doen als (ernstige) spierklachten niet overgaan na het stoppen met statines?

Over het algemeen gaan de klachten enige tijd na stoppen van de statine over. Maar het is bekend dat in zeldzame gevallen de pijn en krampen aanhouden, mogelijk omdat er een soort blijvende ontstekingsreactie is ontstaan. Ook troffen de onderzoekers bij enkele patiënten maanden na het stoppen nog een statine aan in de spieren. Het is echter niet zeker dat dit ook een rol speelt bij het aanhouden van eventuele klachten. In sommige gevallen kan het verstandig zijn dat een neuroloog met expertise op het gebied van spieren naar de klachten kijkt. Voor een eventuele doorverwijzing naar een dergelijke specialist is een verwijsbrief van de behandelend arts nodig.

Helpt verlaging van de dosis of frequentie van inname van statines? 

Een verlaging van de dosis of innamefrequentie van een statine kan tot gevolg hebben dat het cholesterol minder verlaagd wordt. Dit brengt mogelijk medische risico's met zich mee. Voer een dergelijke verandering daarom altijd door in overleg met de behandelend arts. Verlaging van de dosis of de frequentie van inname van de statine kan leiden tot vermindering van de spierklachten, maar dit is niet altijd het geval. De onderzoekers vonden in de studie dat statines bij sommige patiënten langzaam ophopen in de spieren en dat de hoge concentraties die bereikt worden mogelijk een rol spelen bij het ontstaan van de bijwerking. Het kan bovendien enige tijd duren voordat er verlichting van de klachten optreedt.

• Meer weten over deze onderwerpen? Klik dan via onderstaande buttons door naar meer nieuws.

  Nieuws homepage Patientenzorg en Nieuws en verhalen